Gkos
ftu ftd/;ah fBt/;a
1- ftd/;ah
f;ZXk fBt/;a
1- T[j
ckow fejV/ jB fiBQK ftu fe;/ ftd/;a ezgBh d[nkok Gkos ftu tgko ehsk ik ;edk j?
<
· e'Jh ftd/;ah
ezgBh i' Gkos ftu tgkoe ekoi dh :'iBk pDk ojh j? e'b fBwB S'NK jB-
· e'Jh fBrws ti{d
i' ezgBhia n?eN 1956 nXhB fBwB okjhI fBrws eoe/-
0 ;KMk
T[dwl iK
0 g{oh
wbehns tkbhnK ;jkfJe ezgBhnK
· fJe r?ofBrws
ti{d ti'I fBwB okjhI-
0 skbw/b
dcaso|gqshfBZXh dcaso
0 gqki?eN
dcaso
0 pqKu
dcaso
nfij/ dcaso
nfijhnK rshftZXhnK eo ;ed/ jB i' cko/B n?e;u/Ii w?B/iw?IN (tgko d/ j'o ;EkB dh
pqKu ;akyk B{z Gkos ftu ;Ekfgs eoe/) ftfB:w 2000 okjhI eo ;ed/ jB.
2- e'Jh
ftd/;ah ezgBh Gkos ftu fBt/;a fet/I eodh j? < T[j ftfB:w fejV/ jB i' Gkosh
ezgBhnK d[nkok ftd/;ah ;fj:'rhnK|fBt/;aekoK B{z ;a/no ikoh eoB Bkb ;pzXs jB
<
nkN"w?fNe
o{N
· ;kohnK
rshftZXhnK|;?eNoK ftu nkN'w?fNe o{N nXhB 100 gqsh;as sZe n?cHvhHnkJhHdh nkfrnk
j? f;tkJ/ fBwB d/ fiaBQK bJh ;oeko dh g{ot wBia{oh dh b'V j? -
· rshftZXhnK|wZdK
i' T[d:'fre b;z; dh wzr eodhnK jBl
· sithiaK fiBQK
ftu ftd/;ah ;fj:'rh dk Gkos ftu fJe' y/so ftu w"i{dk wkbh|seBheh ;fj:'r
j't/.
· w"i{dk
Gkosh ezgBh ftu ;a/noK dh gqkgsh dhnK sithiaK L wkbh ;/tktK ;?eNo s/ fiZE/
;feT[foNhi s/ n?e;u/Ii p'ov nkc fJzvhnK (;a/noK dh m'; gqkgsh s/ N/e Uto)
ftfB:w 1997 bkr{ j'D.
· ;kohnK sithiaK
i' nfX;{fus ;?eNoi gkfb;h|e?Ig; iK nfij/ ;?eNoK nXhB nkT[IdhnK jB fi; ftu
n?cHvhHnkJh B{z nkfrnk Bjh.
n?chHvhHnkJhH
nfij/ ;?eNoK|rshftZXhnK fiBQK dh nkN'w?fNe o{N nXhB nkfrnk j? B{z ;oeko iK
nkoHphHnkJhH dh g{ot wBia{oh dh b'V BjhI. fBt/;aeK s'I e/tb fJj wzr ehsh iKdh
j? fe T[j nzdo{Bh gq/;aek dh gqkgsh d/ 30 fdBK d/ nzdo nzdo ;pzXs nkoHphHnkJh
d/ y/soh dcaso B{z nfX;{fus eoB ns/ b'VhId/ d;skt/iK B{z T[; dcaso ftu ftd/;ah
fBt/;aekoK B{z ;a/noK B{z ikoh eoB s'I 30 fdBK d/ nzdo nzdo ckJhb eoB.
;oekoh o{N
n?cHvhHnkJhH
B{z nfijhnK rshftZXhnK i' nkN'w?fNe o{N nXhB BjhI nkT[IdhnK ;oeko dh g{ot
wBia{oh dh b'V j? s/ T[BQK s/ cko/B fJBt?;Nw?IN gqw';aB p'ov (n?cHnkJhHghHphH)
ftZs wzsokb/ d[nkok ftuko ehsk iKdk j?. fpB? gZso ckow n?cH ;hH nkJhH n?b ftu
fdZsk ik ;edk j? fi; B{z http://www.dipp.gov.in s'I gqkgs ehsk ik ;edk j?. ;kd/
ekria s/ fpB? gZsoK fiBQK ftu ;G ;pzXs t/ot/ j'D B{z th ;theko ehsk iKdk j? .
e'Jh ch; ndkfJrh:'r BjhI.
n?cHJhHn?wHJ/HnXhB
nkw nkfrnk
Gkosh
ezgBhnK fiBQK e'b n?cHnkJhHghHphHokjhI ftd/;a fBt/;a j? B{z nzdo{Bh gq/;aB
gqkgs eoB s/ ftd/;ah fBt/;aekoK B{z ;a/noK B{z ikoh eoB bJh nkoHphHnkJhHgk;'I
nrb/oh ebhno?I; b?D dh b'V BjhI. ezgBhnK s'I fJj wzr ehsh iKdh j? fe nzdo{Bh
gq/;aBk dh gqkgsh s/ 30 fdBK d/ nzdo nzdo ;pzXs y/soh dcaso B{z ;{fus eoB s/
ftd/;ah fBt/;aekoK B{z ;a/noK d/ ikoh eoB d/ 30 fdBK d/ nzdo nzdo ;{fus eoB.
3- T[j
;?eNo fejV/ jB fiZE/ n?cHvhHnkJhHB{z nkN'w?fNe o{N nXhB s/ ;oekoh o{N nXhB Gkos
ftu nkfrnk BjhI j? <
n?cHvhHnkJhHB{z
;oekoh s/ nkN'w?fNe o{N nXhB fBwB ;?eNoK ftZu wBkjh j?L
(i) gqu{B dk
eko'pko eoB.
(ii) nkN'w?fNe
T{oik
(iii) bkNoh dk
eko'pko
(iv) i{J/pkih s/
;aosK bkT[D.
(v) jkT{f;zr s/
tk;sfte ;zgsh eko'pko
(vi) y/shpkVh
(fi; ftu c[bK dh pkrpkBh, pkrpkBh, phiK dk ftek;, g;a{gkbD, wZShgkbD s/ ;piahnK
dh ek;as, yz[[pK dh ek;as nkfd ;akwb j? i' fe y/shpkVh s/ ;pzXs ;?eNoK) ftu
fB:zfsqs ;aosK nXhB j? ns/ T[j ;/tktK i' y/shpkVh s/ ;pzXs ;?eNoK Bkb ;pzXs jB
ns/ gbKN/;aBi (ukj dh gbkN/;aB s'I fpBK)
4- nkN'w?fNe
o{N iK ;oekoh wBia{oh nXhB ehs/ fBt/;a dk eh ehsk ikt/<
fJ; wzst
bJh d' gZXoh fog'ofNzr ftZXh B{z bkr{ ehsk ikDk j?.
· fBt/;a bJh
XzBok;ah dh gqkgsh s/l
· ftd/;ah
fBt/;aeko gk;'I XzBok;ah gqkgs ehs/ ikD d/ 30 fdBK d/ nzdo nzdo Gkosh ezgBh
nkoHphHnkJhHd/ y/soh dcaso ftu fog'oN eo/rh fi; d/ nfXeko y/so nXhB ofi;Nov
dcaso j't/ fi; ftu nfijh fog'oN j't/rh fi; ftu fBwB t/ot/ j'Dr/L
· ftd/;ah
fBt/;aekoK dk BK s/ gs/.
· czvK dh gqkgsh
dh fwsh s/ T[BQK d/ pokpo o[gJ/
· nfXekos vhbo dk
BK s/ gsk fi; okjhI czv gqkgs ehs/ rJ/ jB ns/
· ;oekoh wBia{oh
d/ t/ot/, i/eo e'Jh j'D-
ftd/;ah
fBt/;aekoK B{z ;a/noK B{z ikoh eoB pko/.
· ezgBh d/ ;eZso
gk;'I ;oNhfce/N fi; ftu Gkos s'I pkjo fBtk;h ftneshnK gk;'I fBt/;a ;theko eoB
dk ;oNhfce/N j't/ fi; ftu fJj s;dhe j't/ fe-
· ezgBhia n?eN
1956 dhnK ;G b'VK dh gkbDk ehsh rJh j?l
· ;oeko dh wBia{oh
dhnK ;aosK s/ pkBQK i/eo e'Jh j'D dh gkbDk ehsh rJh j?.
· ezgBh fJBQK
ftfB:wK nXhB ;a/no ikoh eoB d/ :'r j?lns/
· ezgBh e'b T[j
;ko/ w{b ;oNhfce/N jB i' fe Gkos ftu nfXekos vhboK d[nkok ikoh ehs/ rJ/ jB
fiBQK s'I fJj ;p{s fwb/ fe fJtikB/ dh oew dh gqkgsh j' rJh j?. ekB{zBh nkvhNoK
iK ukoNv neKT{N?IN gk;'I ;oNhfce/N fi; ftu Gkos s'I pkjo fBtk;h ftneshnK B{z
ikoh ehs/ ;a/noK dh ehws ndk ehsh rJh j?.
5- w"i{dk
;a/noK B{z o?ihv?INK s'I gqtk;h B{z NqK;co eoBk
T[sZo fteoh
okjhI NqK;co
e'Jh ftnesh i'
Gkos s'I pkjo dk t;Bhe j? T[j fteoh okjhI Gkos d/ t;Bhe B{z fBwB nB[;ko ;[szso
o{g ftu ;a/noK|pdbh:'r foDgZsoK dh jZE pdbh eo ;edk j?.
· e'Jh th ftnesh
i' Gkos s'I pkjo t;Bhe j't/ (i' gqtk;h Bk j't/ iK ftd/;ah fBrws ;zrmB j't/) T[j
;a/noK dh fteoh|pdbh:'r foD gZsoK dh fteoh okjhI Gkos s'I pkjo fBtk;h ftnesh
B{z fteoh eo ;edk j? go ;aos fJj j? fe gqkgs eosk iK jZEpdbh gkso dk Gkos ftu
T[;/ y/so iK ;?eNo ftu e'Jh gfjbK T[dw iK pzXB Bk j't/.
· e'Jh gqtk;h
Gkosh (n?BHnkoHnkJhH) fteoh okjhIl ;a/noK| pdbD:'r foD gZsoK B{z i' fe T[; e'b
j'D e/tb j'o n?BHnkoHnkJhHB{z NqK;co eo ;edk j?.
· e'Jh ftnesh i'
Gkos s'I pkjo dk t;Bhe j? T[j n?cHJhHn?wHJ/H ftfB:wK nB[;ko gqkgs ehs/ foD
gZsoK B{z Gkos ftu ofi;Nov dbkb okjhI wBia{o ;a[dk ;Nke n?e;u/Ii okjhI t/u ;edk
j?.
· e'Jh gqtk;h
Gkosh iK ftd/;ah fBrws ;zrmB ;a/noK B{z e/tb gqtk;h GkoshnK B{z fteoh okjhI jZE
pdbh eo ;edk j?.
·
s'jc/ okjhI jZE
pdbh
e'Jh
ftnesh i' Gkos s'I pkjo ofjzdk j't/ ;a/no|pdbh:'r foD gZso B{z s'jc/ ti'I fe;/
nfij/ ftnesh B{z d/ ;edk j? i' fBwB nB[;ko Gkos dk tk;h j't/l
· e'Jh ftnesh i'
Gkos s'I pkjo dk t;Bhe j't/ (i' gqtk;h Gkosh Bk j't/ ftd/;ah fBrws ;zrmB Bk
j't/) T[j s'jc/ ti'I ;a/noK B{z pdbh:'r foD gZsoK B{z Gkos s'I pkjo ofjzd/ fe;/
ftnesh B{z NqK;co eo ;edk j?, go ;aos fJj j? fe gqkgs eosk ik jZEpdbh gkso dk
Gkos ftu T[;/ y/so iK ;?eNo ftu e'Jh gfjbK T[dw dk ;pzX Bk j't/.
· e'Jh BkB
o?ihv?IN Gkosh (n?BHnkoHnkJhH)s'jc/ okjhI ;a/noK| pdbh:'r foDgZsoK B{z i' T[;
e'b j'D e/tb fe;/ j'o n?BHnkoHnkJhHB{z d/ ;edk j?.
· e'Jh ftnesh i'
Gkos s'I pkjo dk t;Bhe j? T[j ;a/no|pdbh:'r foD gZso B{z nfij/ ftnesh s'jc/ ti'I
NqK;co eo ;edk j? i' Gkos dk t;Bhe j't/.
o?ihv?IN s'I gqtk;h
B{z NqK;co
nfX;{uBk
BzLn?cHJhHn?wHJ/H20|2000-nkoHphHfwsh 3 wJh, 2000 nXhB fteoh|nkw nkfrnk nXhB
NqK;co.
e'Jh
ftnesh i' Gkos dk fBtk;h j't/ fe;/ ftnesh B{z Gkos s'I pkjo e'Jh ;a/no|pdbh:'r
foD gZso i' Gkosh ezgBh dk j't/ dh NqK;co eo ;edk j? fi; dhnK rshftZXhnK
n?cHvhHnkJhHd/ nkN'w?fNe o{N nXhB g?IdhnK j'D i' ;?eNo ;hwktK d/ nXhB j'D T[j
nfij/ ;a/noK|foD gZsoK B{z fteoh okjhI fBwB B{z NqK;co eo/rk-
Gkosh
ezgBh fi; d/ ;a/no iK pdbh:'r foD gZsoK dh NqK;co eoB dh sithia j? B{z fe;/
wkbh ;/tk ftu BjhI bkfJnk ikt/rk (wkbh ;/tktK dk Gkt T[j ;/tk j? i' fe p?Ifezr
s/ BkB-p?Ifezr ezgBhnK d[nkok ehsh ikt/ i' fe foiaot p?Ie phwK ezgBhnK d[nkok
ftfB:ws ehsh ikt/ fiBQK B{z phwk o?r{b/Noh s/ ftek; nfXekoh (nkJhHnkoHvhHJ/)s/
j'o ezgBhnK okjhI ftfB:w 3 ehsk ikt/ fiBQK B{z fe;/ j'o wkbh o?r{b/No d[nkok
ftfB:ws ehsk ikt/, fit/I th e/; j't/)
NqK;co
n?;HJhHphHnkJhH (;p;N?I;ahnb n?e[ih;aB nkc ;a/noi s/ N/e Utoia) ftfB:w 1997 d/
T[gpzXK d/ nfXeko y/so nXhB BjhI nkt/rh ns/
;pzXs
fXoK nfijhnK jZE pdbhnK bJh ehws dhnK ;/XK, d;skt/iheoB s/ fog'ofNzr dhnK b'VK
dh gkbDk eoBrhnK i' fe ;w/I ;w/I s/ foiaot p?Ie d[nkok fBoXkos ehshnK ikDrhnK.
n- s'jc/
ti'I jZE pdbh
e'Jh
ftnesh i' Gkos dk t;Bhe j't/ ;a/noK dh NqK;co fe;/ nfij/ ftnesh B{z eo ;edk j?
i' Gkos s'I pkjo dk t;Bhe j't/ fBwB sohe/ Bkb eo ;edk j?L-
e'Jh
ftnesh i' Gkos dk t;Bhe j? i' fe Gkos s'I pkjo fe;/ ftnesh B{z ;feT[foNh NqK;co
eoB dh sithia oZydk j?. (;kpek UH;hHphH s'I fJbktk j'o B{z ) i' fJe s'jc/ ti'I
j't/ T[j foiaot p?Ie d/ ftd/;ah n?e;u/Ii d/ e/Idoh dcaso B{z fJe fpB? gZso
d/t/rk fi; ftu fBwB ikDekoh fdZsh ikt/rh-
jZEpdbh eoB tkb/
dk BK s/ gsk s/ gq;skfts jZE pdbh gkso jZEpdbh eoB tkb/ s/ gq;skfts jZEpdbh
gkso ftueko ;pzX s'jck d/D d/ ekoB.
6- T[;
;w/I eh j't/rk i/eo o?ihv?IN s'I gqtk;h B{z NqK;co T[go'es ;j{bs nXhB BjhI
nkT[Idh <
i/eo
NqK;co T[go'es ftu' fe;/ ftu fcZN BjhI p?mdh sK iK sK jZE pdbh eoB tkbk
(o?ihv?IN) iK jZE pdbh gkso (gqtk;h) NqK;co dh nkfrnk bJh nkoHphHnkJhHB{z fpB?
gZso d/ ;edk j?.
n?cHnkJhHghHphHdh
wBia{oh dh Beb|jZEpdbh eoB tkb/ s/ jZEpdbh gkso gk;'I wBia{oh dk gZso s/ fi;
ftu ;g;aN o{g ftu ;a/noK dk Bzpo, T[; ezgBh dk Bk fdZsk j't/ fi; ftu fBt/;a
ehsk frnk j't/ s/ T[j ehws fdZsh j't/ fi; s/ NqK;co eoB dh sithia j?.
Gkosh ezgBh fi;
ftu fBt/;a ehsk ikt/, pknd dh ;a/no j'bfvzr ftu NqK;co dh ftZXh fi; ftu ;aq/Dh
nB[;ko o?ihv?INK s/ gqtk;hK d/ fJetNh :'rdkB B{z do;kfJnk frnk j't/.
nkoHphHnkJhHdhnK wBia{oh dhnK BebK|n?cH;hHihHghHnkoHdhnK gqkgs ekghnK fiBQK ftu
gqtk;hK dhnK w"i{dk j'bfvzr dk ;p{s fdZsk j't/.
i/eo
co'yaseko|jZEpdbh eoB tkb/ n?BHnkoHnkJhH|UHphH;hH jB sK nkoHphHnkJhHdhnK
wBi{aohnK dhnK BebK fiBQK ftu XzBok;ah dh tkg;|Bktkg; d/ nkXko s/ T[BQK e'b
;a/no d/ ;p{s dhnK wBia{ohnK j'D. y[bQh g/;ae; tkbk d;skt/i i' n?;HJhHphHe'b
dkfJo ehsk j't/ i/eo ;a/noK dh gqkgsh gqtk;hK d[nkok n?; JhHphHnkJhH N/e Uto
o?r{b/;aB nXhB j't/.
ukoNv
neKT{N?IN gk;'I w[bKeD ;oNhfce/N fi; ftu ;a/noK dh ehws fdZsh j't/ T[j fBwB
;/XK nB[;ko j't/-
nD ;{uh
pZX ;a/noK d/ e/; ftu w[Zb dk nB[wkB ;kpek ezNo'bo nkc e?ghNb fJ;a{i nB[;ko
bkfJnk iKdk j?.
;{uhpZX ;a/noK
bJh ehws dk nzdkik i' bkfJnk iKdk j? 6 wjhfBnK bJh n";s jcskto tZX iK xZN
e[N/;aBk d/ tZX Bkb'I xZN BjhIn j[zdk ns/ o'iakBk tZX iK xZN e[N/;aBk dk
n";s j[zdk j? iK n?cHnkJhHghHphHB{z fpB? gZso d/D dh fwsh s'I 30 fdBK s'I
gfjbK d' jcas/ j[zdk j?.
7- eh
Gkos ftu ewkJ/ fBt/;a s/ bkG w'VB:'r jB <
;ko/
ftd/;ah fBt/;a ;[szso o{g ftu w'VB:'r jB f;tkJ/ T[BQK e/;K d/ fiZE/
n?BHnkoHnkJhHft;/a; eoe/ r?o w'VB:'r ;ehwK nXhB fBt/;a eod/ jB. ftd/;ah fBt/;aK
s/ x'f;as bkGK;aK B{z ;[szso o{g ftu fe;/ nfXfeqs vhbo okjhI G/fink ik ;edk j?.
8- w"i{dk
ezgBhnK d/ e/; ftZu ;a/noK d/ ikoh eoB s/ w[bKeD d/ ;pzX ftu eh ;/XK jB <
gfjb
d/ nkXko s/ ;a/noK dh nbkNw?IN ezgBhi n?eN 1956 dhnK b'VK nB[;ko j't/rh i' fe
gpfbe fbwfNv ezgBh d/ e/; ftu ft;a/;a ws/ dh wzr eo/rh.
;{uhpZX
ezgBhnK d/ e/; ftu w[bKeD nkoHphHnkJhH|n?;HJhHphHnkJhHdhnK ;/XK nB[;ko fBwB
nB[;ko j't/rk-
ehws
dk w;bk fBwB nB[;ko j't/rk-
(T) ;pzXs
fwsh B{z fgZSb/ 6 wjhfBnK d/ ;w/I d"okB ;Nke n?e;u/Ii s/ e'N ehs/ ;pzXs
;a/noK dhnK 7 jcasktkoh T[u s/ xZN pzd j'D tkbhn ehwsK dh n";s iK
(n) ;pzXs
fwsh B{z d' jcafsnK d/ ;w/I d"okB ;Nke n?e;u/Ii s/ e'N ehs/ ;pzXs ;a/noK
dhnK jcasktkoh T[u s/ xZN pzd j'D tkbhnK ehwsK dh n";s r?o ;{uhpZX ezgBhnK
d/ e/; ftu w[bKeD ;kpek ezNo'bo nkc e?ghNb fJ;a{i d[nkok ikoh ;/XK nB[;ko ehsk
ikt/rk.
9- Gkosh
ezgBhnK d[nkok J/HvhHnkoH|ihHvhHnkoH ikoh eoB d/ ;pzX ftZu ftfB:w fejV/ jB <
Gkosh
ezgBhnK B{z fJ; rZb dh nkfrnk j? fe T[j J/HvhHnkoH|ihHvhHnkoH ikoh eoe/
nzsook;aNoh wzvh ftu g{zih fJeZso eo ;edhnK jB. T[j nkoHphHnkJh dh g{ot wBia{oh
s'I fpBK J/HvhHnkoH|ihHvhHnkoHikoh eo ;edhnK jB i/eo T[j cko/B eoz;h eBtoN/pb
pKv s/ ;XkoD ;a/no (fvgkfiaNoh o;hgN w?ekfBiw) ;ehw 1993 s/ Gkos ;oeko d/ ftZs
wzsokfbnk d[nkok ikoh pknd tkbhnK jdkfJsK okjhI J/HvhHnkoH| ihHvhHnkoH ikoh eoB
d/ :"r jB.
J/HvhHnkoH|ihHvhHnkoH
ikoh eoB T[gozs ezgBh B{z nkoHphHnkJhH nfX;{uBk BzL n?cHJhHn?wHd/ 20| 2000-nkoHphHfwsh
3 wJh, 2000 ftu nB[br *;h* ftZu fdZs/ cakow ftu foNoB ckJhb eoBh g?Idh j?.
ezgBh s'I fJj th wzr ehsh iKdh j? T[j T[BQK jh ftfB:wK d/ nB[br vh ftZu fBoXkos
ckow ftu fswkjh foNoB Go/.
ihHvhHnkoH|J/HvhHnko
d/ fJ;a{ tZNs s/ e'Jh T[d/;a-tos'I gkpzdhnK BjhI jB f;tkJ/ tk;sfte n?;N/N s/
;Nke wzvhnK s/ ;g;aN gqshpzX d/.
10- ;ogq;sh
tkbh J/HvhHnko s/ J/HvhHnko|ihHvhHnkoH dh nzsopdbh tkbh d' wkorh ;ehw dk eh Gkt
j? <
;ogq;sh
tkbh J/HvhHnkoH|ihHvhHnkoL e'Jh Gkosh ezgBh fe;/ ftd/;a dh fvgkfiaNoh ftu T[BQK
;a/noK fto[ZX i' fe T[; d/ ;a/no j'bvoK d/ j'D, T[; ehws s/ fi; dk fBoXkoD bhv
w?B/io d[nkok ehsk ikDk j?, J/HvhHnkoH| ihHvhHnkoHd/ fJ;a{ B{z ;gK;o eo ;edh
j?. T[; bJh ekoi;ahb ;/XK B{z J/HghH(vhHnkJhHnkoH;hohi) ;oe[bo BzL52 fwsh 23
Btzpo 2002 okjhI ikoh ehsk frnk j?.
d'
wkorh nzso-pdbh tkbh ;ehwL ;hws d' wkorh nzdo-pdbh tkbh ;ehw nXhB Gkos ftu
ofi;Nov dbkb fe;/ Gkosh ezgBh d/ ;a/no fe;/ nfij/ ftnesh bJh yohd ;edk j? i'
Gkos s'I pkjo dk t;Bhe j't/ sK fe fJ; gqeko yohd/ rJ/ ;a/noK B{z
J/HvhHnkoH|ihHvhHnkoHftu pdfbnk ik ;e/. fJ; bJh ekoi;ahb ;/XK
J/HghH(vhHnkJhHnkoH;hohia) ;oe[bo BzL21 fwsh 13 cotoh, 2002 B{z ikoh ehshnK
rJhnK jB.
;ehw
J/HvhHnko|ihHvhHnko ftZu e/tb T[sB/ ;a/noK dh yohd s/ g[Bo pdbh dh wzr eodh j?
i' J/HvhHnkoH|ihHvhHnkoHi' fe tk;sfte o{g ftu wkoehN ftu t/u/ rJ/ jB d/ g/;a
ehs/ ikD d/ pokpo iK xZN j'D. fJ; gqeko fJj e/tb ;hws d'-wkorh nzso-pdbh j? fi;
ftu xo/b{ wkoehN ftu ;a/noK dh BthI yohd bJh T[gbZpX j?v o{w T[BQK pdb/ ;a/noK
dh frDsh sZe ;hws j? fiBQK B{z gqtk;h fBt/;aekoK B/ xo/b{ wzvh ftZu t/funk
j't/. id sZe J/HvhHnko|ihHvhHnko B{z xo/b{ wkoehN ftu ;a/noK dh w[Zb s/ e'N
ehsk iKdk j?, fBt/;aeko J/HvhHnko|ihHvhHnkoH B{z nXhB ;a/noK s/ T[BQK B{z xo/b{
wzvh ftu t/uD ftu bkG j't/rk. T[; e/; ftu fiZE/ J/HvhHnkoH|ihHvhHnko B{z
gqhwhnw ti'I e'N ehsk ik fojk j? T[E/ gqshe{b nzso-pdbh dh wzr j't/rh noEks
xo/b{ wkoehN ftu ;a/noK dh yohd J/HvhHnkoH|ihHvhHnko ftZu pdbh bJh j't/rh. ;ehw
n?;HJhHphHnkJhH nXhB e;N'vhwBi nkc f;feT[foNh s/ ;Nke po'eoi/ okjhI ekoi;ahb
j't/rh.
11- eh
Gkosh ezgBhnK ftd/;ah eoz;h pdbh:'r pKv (n?cH;hH;hHphHi) ikoh eo ;edhnKI jB
<
n?cH;hH;hHphi
Gkosh ezgBhnK okjhI ftd/;ah wzvh ftZu nfijh ;ehw nXhB ikoh ehs/ ik ;ed/ jB i'
fe ftd/;ah eoz;h pdbD:'r pKvK s/ ;kXkoD ;a/noK d/ nB[e{b j't/ (fvgkfiaNoh o;hgN
w?ekfBiw) ;ehw 1993 nXhB.
n?cH;hH;hHphHB{z
ikoh eoB bJh pkjoh tgkoe eoi b?D dhnK ;/XK d/ nB[e{b j'D dh b'V j? fiBQK B{z nkoHphHnkJh
d[nkok nfX;{uBk BzLn?cHJhHn?wHJ/ 3|2000-nkoHphHfwsh 3 wJh, 2000 i' ;w/I ;w/I
f;o ;'Xh rJh j? okjhI ikoh ehsk frnk j?.
12- eh
w? soihjh ;a/noK okjhI fBt/;a eo ;edk jK < nfij/ fBt/;aK d/ e/; ftu ftfB:w
bkr{ j'D:'r jB <
· soihj ;a/noK
okjhI ftd/;ah fBt/;a B{z ftd/;ah f;ZXk fBt/;a ;wfMnk frnk j?. sithiaK dh
gqk;?f;zr nkN'w?fNe o{N iK n?cHnkJhHghHphHfit/I th e/; j't/ okjhI ehsh iKdh j?.
soihjh ;a/no ftu ftd/;ah fBt/;a B{z ;a/no g{zih dk fjZ;k ;wfMnk iKdk j? s/ fJj
pkjoh tgkoe eoia/ (JhH;hHphH) dhnK ;/XK|pzXB s'I pkjo ;wfMnk iKdk j? soihjh
;a/no fiBQK B{z ftd/;ah fJeftNh s/ ;?eNo gqshpzX d/ T[d/;a bJh f;ZXh ftd/;ah
fJeftNh ;wfMnk iKdk j? fiZE/ nfij/ nfij/ gqshpzX fBoXkos ehs/ iKd/ jB go ;aos
fJj j? fe T[BQK ftZu pdbh dh nkg;aB j't/. i/eo soihjh ;a/noK dh pBktN nfijh
pdbh nkg;aB s'I fpBK ehsh iKdh j? sK T[j ftd/;ah f;ZXh fJetNh dh ;hwK s'I pkjo
ikDr/.
13- eh
:ew[;as ch;, okfJbNh s/ JhH;hHphHfto[ZX ;a/no ikoh ehs/ ik ;ed/ jB <
:ew[;as
ch;, okfJbNh s/ pfjo{Bh tgkoe eoi/(JhH;hHphH) i' fe pdbh:'r ftd/;ah eoz;h ftu
jB d/ fto[ZX fJetNh ;a/noK B{z ikoh eoB dh nkfrnk fJ; nXhB j? fe ;kohnK bkr{:'r
j'D d/DdkohnK s/ ;?eNo ft;a/; dhnK ;/XK B{z g{ok ehsk ikt/.
14- nkN'w?fNe
o{N|;oekoh o{N nXhB ;a/noK B{z ikoh eoB s'I fJbktk nkoHphH nkJhH nfX;{uBk BzL n?cHJhHn?wHJ/
20 fwsh 3H5H2000 nXhB eh j'o iBob nkfrnktK T[gbZpX jB <
Gkosh
ezgBhnK d[nkok fJBQK d/ eowukohnK iK fJ; d/ ;KM/ T[dw d/ eowukohnK iK g{oB
wbehns tkbhnK ftd/;ah ;jkfJe ezgBhnK d[nkok JhHn?;HUHghHnXhB ;a/noK B{z i' fe
Gkos s'I pkjo d/ t;Bhe jB f;ZXk ikoh eoBk iK Nq;N okjhI ezgBh dh ndkfJrh:'r
g{zih dk 5 gqsh;as sZe ikoh eoBk.
Gkosh ezgBhnK dh
ftbhBsk iK g[Bo ftbhBsk iK fJesoheoB T[gozs gqtk;hK d[nkok ;a/noK B{z ikoh eoB
s/ T[BQK dh gqkgsh.
fe;/ Gkosh ezgBh
d[nkok Gkos s'I pkjob/ t;Bhe B{z nfXeko d/ nkXko s/ ;a/no, soihjh ;a/no iK
pdbh:'r foD gZso ikoh eoB/.
15- eh Gkos
ftu fe;/ ezgBh d[nkok ikoh r?o ;{uhpZX ;a/noK ftu w?I fBt/;a eo ;edk j?<
jK,
nkoHphHnkJh|Gkos ;oeko d[nkok ikoh ftfB:wk ;/XK nB[;ko Gkosh ezgBhnK ftu r?o
;{uhpZX ;a/noK ftu fBt/;a ehsh ik ;edh j?.
16- eh
e'Jh ftd/;ah Gkos ftu GkJhtkbh|gq'gokJhNof;ag ;Ekfgs eo ;edk j? <
BjhI, e/tb
n?BHnkoHnkJh|ghHnkJhHUi B{z Gkosh ndko/ ftu GkJhtkbh| gq'gokJhNof;ag ;Ekfgs eoB
dh nkfrnk j?. fJZE'I sZe fe n?BHnkoHnkJh| ghHnkJhHUi B{z r?o w'VB:'r d/ nkXko s/
fBt/;a eoB dh nkfrnk j?.
17- eh fe;/
Gkosh ezgBh d[nkok fv;eKT{N d[nkok w?I okJhN ;a/noK ftZu fBt/;a eo ;edk jK.
okJhN ;a/noK ftu fBt/;a bJh nkoHphHnkJhHtb'I e'Jh gkpzdhnK BjhI jB, go ;aos fJj
j? fe fJ; gqeko ikoh ehs/ okJhN ;a/no o?ihv?INK s/ gqtk;hK B{z fJe' ehws s/
g/;a ehs/ ik oj/ jB.
II- ftd/;ah
seBheh ;fj:'r
1- nkoHphHnkJh
d/ nkN'w?fNe o{N nXhB ftd/;ah seBkb'ih NqK;co bJh ndkfJrh wkgdzv fejV/ jB <
ftd/;ah seBkb'ih
;fj:'r bJh ndkfJrh dh nkN'w?fNe o{N nXhB nkfrnk fBwB ;hwktK nXhB j? L
:ew[;as
ndkfJrhnK i' :{Hn?;Hvkbo d' fwbhnB s'I tZX Bk j'D.
ndkfJrh:'r
okfJbNh i' xo/b{ fteohnK bJh 5 gqsh;as sZe ;hws j't/ s/ fBo:ksK bJh 8 gqsh;as
j't/ fiBQK B/ okfJbNh ndkfJrhnK d/ ;w/I dh e'Jh gkpzdh Bk j't/.
okfJbNh
;hwktK N?e;K dhnK fBo'b jB s/ fJBQK dh frDsh fwnkoh ;aosK nB[;ko ehsh iKdh j?.
okfJbNh
dh frDsh T[sgkb dh fBo'b c?eNoh fteoh ehws d/ nkXko s/ ehsh ikt/rh, fi; ftu
nkpekoh fvT{NhnK ;akwb BjhI j'DrhnK s/ fi; ftu fwnkoh eZY/ ;zxNeK dh bkrs s/
nk:ks ;zxNeK dh b?Ifvv bkrs ;akwb j't/rh fi; ftu gqkgsh d/ ;q's, ;w[zdoh GkV/,
phw/, e;aNw fvT{NhnK nkfd dk fXnkB BjhI oZfynk ikt/rk . fJeokoBkw/ dh
nkoHphHnkJhH d/ y/soh dcaso Bkb ofi;N/q;aB B{z yasw eo fdZsk frnk j?.
2- i/eo
nkoHphHnkJhHdk seBkb'ih bJh o{N T[gbpZX BjhI j[zdk sK ehsk ikDk ukjhdk j? <
nfijhnK
sithik i' nkoHphHnkJhH|bJh fBoXkos nkN'w?fNe o{N d/ wkgdzvK B{z g{ok BjhI
eodhnK B{z Gkos ;oeko d/ T[d:'fre gkfb;h s/ gq'w';aB ftGkr d/ ekwo; wzsokb/ s'I
ebhno?I; dh b'V j?.
III g'oN c'bhU
fBt/;a
1- ftd/;ah
;z;EkJh fBt/;aeK (n?cHnkJhHnkJhH) ftfB:w 1995 ns/ n?cHJhHn?wHJ/ nfX;{uBk BzL20
fwsh 3 wJh, 2000 okjhI ftfB:s ehsk iKdk j?. n?cHnkJhHnkJh ftZu ;zgsh w?Biw?IN
ezgBhnK, g?B;aB czv, nkg;h czv, Bkwiad gkso ezgBhnK d/ fBt/;a Nq;aN, fBrwsh
;z;EkJh g'oNc'bhU w?B/io iK T[BQK d/ gkto nkc nNkoBh Xkoe, :{Bhtof;Nh czv,
XowdkB ckT{v/;aBK, dkB d/ Nq;N dkB dhnK ;';kfJNhnK ;akwb jB.
n?;HJhHphHnkJhHn?c
nkJh nkJh n?; ftZu ofi;Nq/;aB bJh e/Idoh g[tkfJzN dk ekoi eodh j?.
nkoHphHnkJhHB/ n?;HJhHphHnkJh ofi;Nov n?cHnkJhHnkJhHn?;H B{z Gkos ftZu g'oN
c'bhU fBt/;a ;ehw nXhB fBt;a eoB dh nkfrnk fdZsh j?.
;kohnK
n?cHnkJhHnkJhHn?; s/ T[BQK d/ T[g yakfsnK B{z i/eo fJeZmk fbnk ikt/ sK T[j fe;/
Gkosh ezgBh dh g/v ng g{zih dk 24 gqsh;as Bkb'I tZX gqkgs BjhI eo ;ed/ . Gkosh
ezgBhnK ;?eNo gkpzdh|ekBz{Bh jZd i' bkr{ j'D :'r j? s'I T[go'es tofBs 24
gqsh;as jZd Bkb'I tkXk p'ov nkc vkfJo?eNoia d/ gk; ehs/ ws/ okjhI eo ;e;dhnK jB
fi; T[gozs fJ; dh iBob pkvh okjhI fJ; ;pzX ftu ft;a/;a wsk gk; eoBk g?Idk j?.
2- ftd/;ah
T[dw d/ g{zihrs fBt/;a bJh eh ftfB:w jB<
e'Jh
ftd/;ah T[dw tkbk g{zihrs fBt/;aeko i' n?;HJhHphHnkJh e'b ofi;Nov j't, T[j
Gkosh T[dw d/ g{zihrs ndko/ ftu T[dwh g{zihrs czvK dk fBt/;a nfij/ sohe/ Bkb s/
nfijhnK ;aosK s/ pkBQK nXhB eo ;edk j? fiBQK dk toBD nkoHphHnkJhHnfX;{uBk
BzLn?cHJhHn?wHJ/ 20|2000-nkoHphH fwsh 3H5H2000 dh nB[;{uh 6 ftZu tofBs ;aosK s/
pkBQK i' ;w/I ;w/I s/ ;'XhnK rJhnK jB, ftu ehsk frnk j't/.
3- n?BHnkoHnkJhH|ghHnkJhHU
d[nkok g'oNc'bhU fBt/;aK d/ ;pzX ftZu eh ftfB:w jB<
BkB
o?ihv?IN Gkosh (n?BHnkoHnkJhH) ns/ Gkosh w{b d/ ftnesh (ghHnkJhHU) g'oNc'bhU
fBt/;a ;ehw nXhB Gkosh ezgBhnK d/ ;a/noK|pdbh:'r foDgZsoK dh yohd|fteoh eo ;ed/
jB. fJ; wzst bJh n?BHnkoHnkJhH|ghHnkJhHUH Bz[{ p?Ie dh fBoXkos ;akyk B{z fpB?
gZso d/Dk g?Idk j? i' g'oNc'bhU fBt/;a eodh j't/. ;koh fteoh|yohd b?D d/D
fBoXkos ;akyk okjhI eoBk g?Idk j?.
e'Jh
n?BHnkoHnkJhHiK e'Jh ghHnkJhHUHfe;/ Gkosh ezgBh dh g/v ng g{zih dh ;a/no 5
gqsh;as yohd ;edk j?. ;ko/ n?BHnkoHnkJhH|ghHnkJhHU fJeZm/ s"o s/ ezgBh dh
g/v ng ehws d/ 10 gqsh;as Bkb'I tZX ;a/no BjhI yohd ;ed/. (fJj ;hwk Gkosh ezgBh
d[nkok iBob pkvh d/ ws/ B{z gk; eoe/ 24 gqsh;as sZe tXkJh ik ;edh j?.)
tkg;
w'VB:'r fBt/;aK dh fteoh tZNs B{z n?BHnkoHJhH|n?BHnkoHU nkfd yakfsnK ftu iwQK
ehsk ik ;edk j? id fe r?o w'VB:"r fBt/;a dh fteoh tNs B{z e/tb
n?BHnkoHUHyakfsnK ftu iwQK ehsk ik ;edk j?.
;a/noK
dh fteoh bkr{ j'D :'r N?e;K dh ndkfJrh d/ nXhB j't/rh.
IV- pqKu|gqki?eN|skbw/b
dcaso y'bQD bJh ftZXh
1- ftd/;ah
ezgBhnK Gkos ftu skbw/b | gqki?eN pqKu dcaso fet/I y'bQ ;edhnK jB <
ftd/;ah
ezgBh Gkos ftu skbw/b |pqKu dcaso nkoHphHnkJhHdh wBia{oh b?D T[gozs y'bQ ;edh
j?. nkoHphHnkJhHdh wBia{oh b?D T[gozs y'bQ ;edh j?. nkoHphHnkJhH B/ ftd/;ah
ezgBhnK B{z e[M ;aosK d/ nXhB Gkos ftu gqki?eN dcaso ;Ekfgs eoB dh nkw nkfrnk
fdZsh j?.
2- skbw/b
dcaso|B[wKfJdrh dcaso y'bQD bJh foiaot p?Ie gk;'I wBia{oh b?D bJh fejVh ftXh
ngBkJh ikt/ <
T[sZo skbw/b
dcaso e/tb skbw/b dhnK rshftZXhnK eo ;edk j? noEks fJj ftd/;a ftu j?v nkfc; s/
Gkos ftu fXoK ftueko ;zuko wkor dk ezw eo ;edk j?. fJ; B{z Gkos ftu tgkoe
rshftZXh eoB dh nkfrnk BjhI s/ fJj Gkos ftu e'Jh nkwdB BjhI ewk ;edk. nfij/
dcasoK d/ you/ g{oB s"o s/ ftd/;a ftu j?v nkfc; gk;'I ftd/;ah w[dok G/iD
Bkb ubkJ/ ik ;ed/ jB. fJ; bJh nfij/ dcasoK dh G{fwek fJ; jZd sZe ;hws j? fe T[j
;zGt wkoehN wZfdnK pko/ ikDekoh jkf;b eoB s/ ezgBh s/ T[; d/ T[sgkdK pko/
;zGkth Gkosh rkjeK B{z ;{uBk d/D.
T[j
ezgBhnK i' Gkos ftu skbw/b dcaso y'bQDk ukj[zdhnK jB T[j ckow n?cHn?BH;hH1 ftu
fpB? gZso d/ ;edhnK jB s/ Bkb jh T[; ftu wzr/ d;skt/i ftd/;ah fBt/;a vthiaB
Gkosh foiaot p?Ie nkc fJzvhnk ;?INob nkfc; w[zpJh B{z G/i ;edhnK jB. fJj cakow
vpb:{ vpb:{ vpb:{ nkoHphHnkJh, THnkoHih fJzB ftu T[gbpZX j?.
nfij/
dcaso y'bQD dh nkfrnk ;a[o{ ;a[o{ ftu fszB ;kbK bJh fdZsh iKdh j? s/ y/soh
dcaso d[nkok ;w/I ;w/I s/ fJ; ftu tkXk ehsk ik ;edk j? fii; d/ nfXeko y/so ftu
T[j dcaso ;fEs j't/. skbw/b |B[wkfJzdk dcasoK B{z ;kbkBk nkXko s/ fJe rshftZXh
;oNhfce/N doi eoBk g?Idk j? i' ukoNv neKT{N?IN s'I fbnk j't/ i' fe
nkoHphHnkJhHd/ ;pzXs y/soh dcaso B{z G/iDk g?Idk j? fi; ftu fJj dZf;nk ikt/ fe
skbw/b dcaso B/ e/tb T[jh rshftZXhnK ehshnK jB fiBQK dh nkoHphHnkJhHd[nkok
nkfrnk j?.
3- gqki?eN
dcaso ;Ekfgs eoB dh ftZXh eh j? <
ftd/;ah
ezgBhnK B{z Gkos ftu Gkosh ti{dK d[nkoK gqki?eN fdZs/ iKd/ jB.
nkoHphHnkJhHd[nkok nfX;{uBk BzL n?cHJhHn?wHd/ 95 | 2003 nkoHphHfwsh 3 i[bkJh,
2003 okjhI ftd/;ah ezgBhnK B{z fJj nkw nkfrnk fdZsh rJh j? fe T[j Gkos ftu
gqki?eN dcaso y'bQ ;edhnK jB go ;aos fJj j? fe T[BQK B/ Gkosh ezgBh gk;'I e'Jh
gqki?eN bkT[D bJh w[nkfJdk nwb ftu fbnKdk j't/ ns/ gqki?eN bJh czv f;ZX/ ftd/;a
s'I nzdo{Bh gq/;aB okjhI gqkgs j'D iK
gqki?eN
bJh czv d[socah iK pj[gZyh nzsook;aNoh ckfJBKf;zr J/iz;h s'I gqkgs j'D, iK
gqki?eN B{z T[fuZs nEkfoNh d[nkok wBia{oh fdZshs rJh j't/ ih.
Gkos ftu
fe;/ ezgBh iK ti{d B/ fi; B/ eKNo?eN fdZsk j't/ B/ gpfbe wkbh ;z;Ek ik Gkos d/
fe;/ p?Ie d[nkok gqki?eN bJh wkbh eoiak fdZsk j't/.
go i/eo
T[go'es wkgdzv g{o/ BjhI j[zd/ iK i/eo w[Zy ti{d gkfe;skB, pzrbkd/;a, ;qh bzek,
ncrkfB;skB, JhokB iK uhB ftu ;Ekfgs j't/ sK nfij/ fpB? gZsoK B{z wBia{oh bJh
foiaot p?Ie nkc fJzvhnk d/ ftd/;ah n?e;u/Ii ftGkr d/ e/Idoh dcaso ftu G/iDk
g?Idk j?.
4- pqKu
dcaso ;Ekfgs eoB bJh fejVh ftZXh j? <
foiaot
p?Ie ftd/;a ftu tgkoe rshftZXhnK s/ fBowkD ftu bZrhnK ezgBhnK B{z fBwB wzstK
bJh tgkoe rshftZXhnK eoB dh nkfrnk d/ ;edk j?-
Gkos ftu
tZy tZy wkwfbnK bJh gqw[Zy ezgBh|j'o ftd/;ah ezgBhnK dhsd gqshfBZXsk eoB bJh
noEks Gkos ftu yohdh|fteoh J/izNK ti'I ekoi eoB bJh.
nfij/
y/so ftu y'i ekoi eoB fi; ftu gqw[Zy ezgBh bZrh j'Jh j?.
nk:ks s/
fBo:ks rshftZXhnK bJh s/ E'e d/ nkXko s/ tgko eoB bJh.
Gkosh
ezgBhnK s/ ftd/;ah ezgBhnK ftueko ;zGt seBheh s/ wkbh ;fj:'r tXkT[D bJh.
gq'c?;aBb
s/ ;bkjekoh ;/tktK d/D bJh ;{uBk seBkb'ih s/ Gkos ftu ;'cNt/no ftek; dhnK
;/tktK T[gbpZX eoB bJh gqw[Zy|ro[Zg ezgBhnK d[nkok ;gbkJh ehs/ ikD tkb/ T[sgkdK
bJh seBheh ;jkfJsk d/D bJh.
fe;/
;akyk dcaso B{z f;ZX/ iK nf;ZX/ s"o s/ fBowkD|gqk;?f;zr dhnK rshftZXhnK
eoB dh nkfrnk BjhI j?. fe;/ pqKu dcaso B{z Gkos ftu f;e;/ gqeko dhnK gqu{B d/
tgko dhnK rshftZXhnK eoB dh th nkfrnk BjhI j?. pqKu dcasoK B{z ;kbkBk nkXko s/
fe;/ ukoNv neKT[{N?IN gk;'I rshftZXh ;oNhfce/N th n?cHJhHvhHd/ e/Idoh dcaso B{z
g/;a eoBk gt/rk. bkG d/ ;kbkBk gq/;aD bJh pqKu dcaso b'VhId/ d;skt/i fe;/
nfXfeqs vhbo B{z d/ ;edk j?.
pqKu
dcaso ;Ekfgs eoB dh nkfrnk foiaot p?Ie nkc fJzvhnk d[nkok fdZsh iKdh j?
nkoHphHnkJhHfpB? gZso dh SkD phD eod/ ;w/I fpB? gZso ezgBh dk fgZSbk foekov,
Gkos Bkb w"i{d tgkoe ;pzXK s/ ezgBh dh wkbh ;fEsh B{z d/ydk j?.